Volgens de Franse onderzoeker Algan tekent zich een nieuwe breuklijn af in onze samenleving, met verstrekkende politieke impact. Die nieuwe scheiding in onze maatschappij is niet langer gebaseerd op klassieke indelingen zoals sociale klasse of ideologische overtuiging, maar wel op basis van maatschappelijke onvrede. Deze onvrede komt volgens Algan voort uit de overgang van een samenleving die is opgebouwd uit sociale klassen naar een samenleving opgebouwd uit ‘geïsoleerde individuen’.
Er groeit een kloof tussen mensen die kunnen rekenen op een hecht sociaal netwerk en zij die zich vereenzaamd voelen. Deze scheiding loopt niet langsheen de traditionele lijnen zoals arm of rijk, platteland of stad, allochtoon of autochtoon. Ze raakt alle bevolkingslagen. In onze gedigitaliseerde samenleving voelen steeds meer mensen zich ‘gedeconnecteerd‘ en krijgen het gevoel er alleen voor te staan.
Ons sociaal weefsel staat onder hoogspanning
Eenzaamheid treft 1 op de 2 Vlamingen en komt niet alleen bij ouderen voor, maar ook bij jongeren. Veel jonge mensen worstelen met mentale problemen, zoals een laag zelfbeeld. De toename hiervan valt samen met de opkomst van sociale media. Daarnaast stijgt het gebruik van antidepressiva sterk. Burn-outs en depressies worden door psychiaters zelfs een ‘maatschappelijke epidemie’ genoemd. Mensen missen vaak een sterk relationeel netwerk om op terug te vallen bij tegenslagen. In extreme gevallen leidt dit tot gok-, alcohol- of drugverslagingen. Al deze uiteenlopende problemen wijzen op eenzelfde diagnose: ons sociaal weefsel staat onder hoogspanning.
Een uitgeputte overheid
Politici proberen deze problemen op te lossen met meer controle, meer inspecteurs en vooral meer regeltjes. Hoe zwakker de sociale samenhang, hoe sterker de drang tot normeren door de overheid! Maar hoe meer regels, hoe minder persoonlijke verantwoordelijkheid van burgers. Het resultaat is een uitgeputte overheid, een verstikte burger en een overbevraagde politiek.
Politieke ontkoppeling
Mensen die ontkoppeld raken van hun sociale netwerk, raken ook ontkoppeld van de politiek. Algan noemt de vereenzaming in onze samenleving zelfs ‘de belangrijkste brandstof voor het populisme’. Daarbij verwijst hij onder andere naar de ‘Gele Hesjes’, waar buschauffeurs, consultants, landbouwers en intellectuelen dezelfde ‘colère’ deelden. Dit protest ging niet om een strijd tussen economische klassen, maar wel om een diep maatschappelijk – zelfs ‘emotioneel’ – ongenoegen. Populisten en extremisten maken handig gebruik van dit onbehagen door nieuwe, radicale groepsidentiteiten te promoten. Daardoor draait het politiek debat steeds meer rond cultuuroorlogen over ‘woke’ in plaats van hoe we het gat in de begroting dichten.
Nieuw appèl op persoonlijke verantwoordelijkheid
De politiek heeft al te lang de kiezer gezien als een consument van de overheid, zonder oog te hebben voor de verzwakking van het sociaal weefsel rondom hen. Links heeft het individualisme omarmd. En rechts bepleit het ‘ieder voor zich’. Maar een sterke samenleving vraagt om gedeelde normen en waarden, waar plichten net zo belangrijk zijn als rechten. Zoals de Nederlandse CDA-voorzitter Bontenbal zegt: ‘een verantwoordelijke samenleving draait om burgers die zich om elkaar bekommeren’.
De ommekeer
Politiek is meer dan wetten stemmen en regels uitvaardigen. Politici zijn ook dragers van morele waarden, die ze weerspiegeld willen zien in de samenleving. Wat kan de politiek bijdragen om een ommekeer naar meer sociale cohesie op gang te brengen?
- Stop de regeldrift: minder papierwerk en afvinklijstjes voor leerkrachten, ondernemers en vrijwilligers.
- Koppel rechten aan plichten: sociale rechten zoals uitkeringen moeten samengaan met plichten, zoals werk zoeken, de taal leren en de wet respecteren.
- Versterk sociale contacten: denk aan een smartphoneverbod op scholen en de invoering van een burgerdienst om mensen uit alle lagen terug samen te brengen.
Giga-terugverdieneffecten
Het tegengif bij uitstek voor individualisering is het lokale verenigingsleven. In wijken waar buren elkaar kennen, is het onveiligheidsgevoel veel lager. In probleemwijken waar de voorbije jaren werd ingezet op wijkagenten én wijkwerking vertrokken amper of geen jongeren naar Syrië. Dorpen met een hecht sociaal weefsel kennen minder welvaartsziekten, dat is medisch bewezen! Voor econoom Geert Noels moet daar ook een economische politiek tegenover staan gericht op kleinschaligheid. ‘Amazon zal immers het lokale jeugdhuis niet sponsoren, een lokale kmo wel.’
De sociale samenhang herstellen, vraagt een heel andere aanpak dan belastingen heffen en herverdelen. Om onze geïndividualiseerde maatschappij terug aaneen te hechten, is er nood aan een nieuw ‘maatschappelijk’ contract. Een politiek die daarop durft inzetten, kan alvast rekenen op terugverdieneffecten waar formateur De Wever enkel van kan dromen, zoals minder overheidsuitgaven, minder regeldrift, minder criminaliteit en meer sociale weerbaarheid, een hogere (mentale) gezondheid en meer vertrouwen in de politiek!
Deze opinie werd gepubliceerd op Knack.be